Su Nitrat Kirliliği: Tarımsal Kaynaklı Tehdidin Boyutları

Su nitrat kirliliği, Türkiye’nin su kaynakları ve gıda güvenliği açısından dikkat edilmesi gereken önemli bir çevre sorunudur. 12 Ekim 2025 tarihli Resmi Gazete’de yayımlanan Tarımsal Kaynaklı Nitrat Kirliliğine Karşı Suların Korunması Yönetmeliği’ndeki değişiklikler, bu alanda yeni bir düzenleme döneminin başlangıcını işaret etmektedir. Tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan nitrat birikimi, hem içme suyu kalitesini hem de gıda üretim süreçlerini doğrudan etkilemektedir.

Nitrat Nedir ve Su Kaynaklarını Nasıl Kirletir

Nitrat, doğada bulunan bir azot bileşiğidir ve bitkisel üretimde vazgeçilmez bir besin maddesi olarak kullanılmaktadır. Tarımsal alanlarda kimyasal gübreler ve hayvansal atıklarla toprağa verilen azot, belirli koşullar altında nitrata dönüşmektedir. Aşırı veya bilinçsiz gübre kullanımında, bu nitrat bileşikleri yağmur suları ve sulama yoluyla yer altı sularına karışabilmektedir.

Yer altı sularında biriken nitrat, içme suyu kaynaklarına ulaştığında ciddi sağlık riskleri oluşturmaktadır. Özellikle 50 mg/l üzerindeki nitrat konsantrasyonları, insan sağlığı açısından tehlike sınırı olarak kabul edilmektedir. Bilimsel araştırmalar, yüksek nitrat seviyelerinin bebeklerde methemoglobinemiye (mavi bebek sendromu) neden olabileceğini göstermektedir. Yetişkinlerde ise uzun süreli maruziyet, bazı kanser türleriyle ilişkilendirilmektedir.

Nitrata Hassas Bölge Tanımı ve Yasal Çerçeve

Yönetmelik değişiklikleri, nitrata hassas bölge kavramını yeniden tanımlamaktadır. Bu tanıma göre, yer üstü ve yer altı sularında 50 mg/l’den fazla nitrat içeren veya bu seviyeye ulaşma riski taşıyan bölgeler hassas bölge kapsamına girmektedir. Ayrıca ötrofik (aşırı besin maddesi nedeniyle yosunlaşma gösteren) veya ötrofikleşme riski taşıyan tatlı su kaynakları, haliçler ve kıyı suları da bu kapsamda değerlendirilmektedir.

Tarım ve Orman Bakanlığı, bu bölgeleri bilimsel kriterler doğrultusunda belirleyecek ve resmi tebliğle ilan edecektir. Bu belirleme süreci, su kalitesi izleme verileri, tarımsal faaliyet yoğunluğu ve jeolojik özellikler gibi faktörlere dayanmaktadır. Hassas bölgelerin tespiti, bölgesel bazda özel koruma önlemlerinin alınmasını sağlayacaktır.

Yasal düzenleme, Avrupa Birliği Nitrat Direktifi ile uyumlu bir çerçeve oluşturmayı hedeflemektedir. Bu uyum süreci, uluslararası standartların Türkiye’de uygulanmasını öngörmektedir.

Nitrat Eylem Planları ve Tarımsal Uygulamalar

Nitrata hassas bölgelerde uygulanacak Nitrat Eylem Planları, tarımsal faaliyetlere yönelik spesifik kurallar içermektedir. Bu planların temel amacı, azot kaynaklı kirlilik riskini minimize etmek ve sürdürülebilir tarım uygulamalarını yaygınlaştırmaktadır.

Gübre uygulama zamanlaması, eylem planlarının kritik bir unsurudur. Gübrelerin toprağa uygulanmasının uygun olmadığı kapalı dönemler belirlenmektedir. Bu dönemler, toprak donmuş veya kar örtülü olduğunda, sele doygun durumdayken veya drenaj borularının su taşıdığı zamanlarda gübre uygulamasını yasaklamaktadır. Hayvansal gübre depolama ünitelerinin teknik özellikleri standartlara bağlanmaktadır. Depolama kapasiteleri, işletmenin hayvan varlığı ve kapalı dönem süresine göre hesaplanmaktadır.

Toprağa uygulanacak gübre miktarı, çeşitli parametrelere göre sınırlandırılmaktadır. Toprak özellikleri, iklim koşulları, bitki türü ve gelişim evresi, sulama rejimi gibi faktörler dikkate alınmaktadır. Yönetmelik, hektar başına yılda maksimum 170 kg saf azot uygulaması gibi net limitler getirmektedir. Bitkilere topraktan ve gübrelerden geçen azot miktarının dengesi titizlikle izlenmektedir.

İşletme Büyüklüklerine Göre Yükümlülükler

Yönetmelik, hayvancılık işletmelerini azot üretim kapasitelerine göre kategorize etmektedir. Yılda 1600 kg’dan az azot üreten küçük işletmeler, hayvansal gübre deposu ve yönetim planı zorunluluğundan muaf tutulmaktadır. Ancak bu işletmeler, eylem planındaki diğer kurallara uymakla yükümlüdür.

Nitrata hassas olmayan bölgelerde bile, yılda 3500 kg ve üzeri azot üreten büyük işletmelerin hayvansal gübre yönetimi planlarını uygulaması zorunludur. Bu planlar, gübre depolama, uygulama zamanlaması ve miktar kontrolünü içermektedir. Devlet desteklerinden yararlanan tüm hayvancılık işletmelerinin çevre dostu gübre depolarına sahip olması şart koşulmaktadır. Bu kural, kamu kaynaklarının çevresel sürdürülebilirlik ilkesiyle uyumlu kullanılmasını sağlamaktadır.

Büyük işletmeler için gübre yönetimi planları, detaylı kayıt tutma sistemlerini gerektirmektedir. Hayvan sayıları, gübre üretim miktarları, depolama kapasiteleri ve uygulama tarihleri dokümante edilmelidir.

Denetim ve İzleme Mekanizması

Su kalitesi izleme programı, hassas bölgelerin belirlenmesinden sonra sistematik bir şekilde uygulanacaktır. İlk üç yıl boyunca yer üstü ve yer altı sularında yılda dört kez örnekleme yapılması öngörülmektedir. Bu örnekleme, mevsimsel değişimleri ve tarımsal faaliyet dönemlerini kapsayacak şekilde planlanmaktadır.

İzleme noktalarının seçimi, bilimsel kriterlere dayanmaktadır. Tarımsal faaliyet yoğunluğu, su akış yönleri, nüfus yoğunluğu ve içme suyu kaynakları gibi faktörler dikkate alınmaktadır. Alınan numunelerin analizi, akredite laboratuvarlarda standart metotlarla gerçekleştirilmektedir.

Denetim mekanizması, işletme ziyaretlerini ve dokümantasyon kontrollerini içermektedir. İlgili kurumlar, eylem planlarına uyumu yerinde tespit etmektedir. Uygunsuzluk tespit edilen durumlarda, yaptırım süreçleri başlatılabilmektedir.

Tüketici Perspektifi ve Gıda Güvenliği

Su nitrat kirliliği, gıda güvenliği açısından dolaylı etkilere sahiptir. Tarım arazilerinde üretilen sebze ve meyveler, yüksek nitrat içeren sulama suyu kullanıldığında, ürünlerde nitrat birikimi görülebilmektedir. Özellikle yapraklı sebzeler, nitrat biriktirme eğilimi yüksek bitkiler arasındadır.

Tüketiciler, ürün kökenini sorgulama ve üretim koşulları hakkında bilgi talep etme hakkına sahiptir. Helal gıda sertifikasyonu kadar, üretim sürecinin çevresel sürdürülebilirliği de değerlendirilmesi gereken bir konu haline gelmektedir. Gıda etiketlerinde üretim bölgesi bilgisi, tüketicilerin bilinçli tercih yapmasını kolaylaştırmaktadır.

Su kalitesi verileri, kamuya açık platformlarda paylaşılmalıdır. Şeffaflık, tüketici güveninin tesis edilmesinde kritik bir rol oynamaktadır. Nitrata hassas bölgelerde üretilen ürünlerin izlenebilirliği, gelecekte daha da önem kazanacak bir konu olarak öne çıkmaktadır.

Sonuç

Su nitrat kirliliği, tarımsal faaliyetlerin yoğun olduğu bölgelerde ciddi bir tehdit oluşturmaktadır. Yeni yönetmelik değişiklikleri, bu sorunla mücadelede sistematik bir yaklaşım getirmektedir. Nitrata hassas bölgelerin belirlenmesi, eylem planlarının uygulanması ve düzenli izleme, kirlilik kontrolünde temel araçlar olarak öne çıkmaktadır.

Üreticiler, yeni kurallara uyum sağlama sürecinde destek ve eğitime ihtiyaç duymaktadır. Tüketiciler ise gıda güvenliği açısından su kalitesi verilerini takip etme ve sorgulamaya devam etmelidir. Çevresel sürdürülebilirlik ve gıda güvenliği, birbirinden ayrı düşünülemeyecek konulardır. Bilinçli tüketim tercihleri, bu alanda uzun vadeli iyileşmeleri destekleyen önemli bir faktördür.